ગુજરાતના સૌરાષ્ટ્ર અને ઉત્તર ગુજરાતના અનેક વિસ્તારોમાં તાજેતર પડેલા કમોસમી વરસાદ (માવઠા)એ ખેડૂતોના વર્ષભરના સપનાઓને પલળી નાખ્યા છે. મગફળી, ડાંગર, સોયાબીન અને ઘાસચારા જેવા પાકો નષ્ટ થયા, જમીનો ધોવાણી થઈ અને પશુધનને પણ જોખમ થયું. આ નુકસાનના પડકાર વચ્ચે સરકારી સહાયના વચનો અને નેતાઓના પત્રોના ઢગલા ખેડૂતોને મજબૂરીમાં મૂકી રહ્યા છે – પરંતુ વાસ્તવિક રાહત ક્યાં? પાછલા વાવાઝોડા અને અતિવૃષ્ટિના અનુભવો યાદ કરાવે છે કે જાહેરાતો તો થાય છે, પરંતુ પરિપૂર્ણ સહાય ક્યારેય પહોંચતી નથી, જેના કારણે ખેડૂતો આર્થિક દુર્દશામાં આત્મહત્યાના માર્ગે ધકેલાઈ જાય છે.
માવઠાની મહામારી: નુકસાનના આંકડા અને ખેડૂતોની પીડા છેલ્લા ત્રણ દિવસમાં ભાવનગર, અમરેલી, રાજકોટ, જુનાગઢ અને બનાસકાંઠા જેવા જિલ્લાઓમાં ૧૦૦ મિમીથી વધુ વરસાદ પડ્યો, જેણે ૫ લાખ હેક્ટરથી વધુ જમીનને અસર કરી. મગફળીના પાકમાં ૭૦-૮૦% નુકસાન થયું છે, જ્યારે ઘાસચારો બરબાદ થવાથી પશુપાલકોની આવક પણ ધોવાણી ગઈ. એક ખેડૂત કહે છે, "આખું વર્ષ મહેનત કરીએ, પણ કુદરત અને સરકાર બંને મારી જીભ પર ખરી." વરસાદથી ખેતરોમાં પાણી ભરાયું, જમીનોમાં માટીનું ધોવાણ થયું અને પાકો પલળી ગયા. ખેડૂતોની આર્થિક પાયમાલ અપાર છે – એક કુટુંબનું અંદાજિત નુકસાન ૫૦,૦૦૦થી ૨ લાખ રૂપિયા સુધી.
સરકારના વચનો: લેટરોના ઢગલા, પરંતુ રાહત ક્યાં? સત્તાધારી ભાજપના નેતાઓએ પત્રો અને જાહેરાતોનો મેળો કર્યો છે. મુખ્યમંત્રી ભૂપેન્દ્ર પટેલે સર્વેના આદેશ આપ્યા, કૃષિ મંત્રી જીતુ વાઘાણી અને કૌશિક વેકરીયાએ અસરગ્રસ્ત વિસ્તારોની મુલાકાત લીધી. મુખ્યમંત્રી કિસાન સહાય યોજના (MMKSY) હેઠળ ૩૩%થી વધુ નુકસાન પર ૨૦,૦૦૦થી ૨૫,૦૦૦ રૂપિયા સહાયની જાહેરાત કરાઈ. પરંતુ વાસ્તવમાં આ સહાય DBT દ્વારા આવે છે કે નહીં, તે અનિશ્ચિત. વિપક્ષ કોંગ્રેસ પ્રમુખ અમિત ચાવડા કહે છે, "લેટરોના ઢગલા છે, પણ કડદાની કેડીઓ (ખેડૂતોની આર્થિક મુશ્કેલીઓ) કોણ તોડશે? સરકારે ૩૦૦ મણ મગફળી ટેકાઉ ભાવે ખરીદવાની જાહેરાત કરી, બેંક દેવું માફ કરવું અને સ્પેશિયલ પેકેજ જાહેર કરવો જોઈએ." જિલ્લા વાઈઝ અન્યાયના આક્ષેપો પણ ઉઠ્યા છે – સત્તાધારી પક્ષના જિલ્લાઓમાં વધુ સહાય અને વિપક્ષી વિસ્તારોમાં ઓછી. એક ખેડૂત આંદોલનકારી કહે છે, "અન્યાય ચાલુ રહેશે તો નેપાળ જેવા આંદોલનની તૈયારી રાખો." AAP પ્રવક્તા કરન બારોટે પણ કોંગ્રેસ પર પ્રહાર કર્યા, પણ મુખ્ય મુદ્દો એ જ કે કડદા પ્રથા (ખેડૂતોની લૂંટ) ચાલુ છે.
પાછલા રેકોર્ડ: વાવાઝોડા-અતિવૃષ્ટિમાં સહાયના વચનો, પરંતુ આત્મહત્યાઓના આંકડા પાછલા વર્ષોના અનુભવો ચિંતાજનક છે. ૨૦૨૩માં NCRB રિપોર્ટ મુજબ ગુજરાતમાં ૩૮૧ ખેડૂતોએ આત્મહત્યા કરી, જેમાંથી ૫૨% સૌરાષ્ટ્રના. વાવાઝોડા બિપરજોય અને તૂફાન બાવર જેવા કિસ્સાઓમાં સહાય જાહેર થઈ, પણ પરિપૂર્ણ રાહત મળી નહીં. મહારાષ્ટ્રમાં પણ ૭૬૭ આત્મહત્યાઓ થઈ, જ્યાં કુદરતી આફતો અને કરજ વસૂલીએ ખેડૂતોને તબાહ કર્યા. ગુજરાતમાં પણ એ જ પેટર્ન: જાહેરાતો હોય, પણ જમીન સ્તરે પહોંચતી નહીં. એમ.એસ. સ્વામીનાથન કમિશનના MSP ફોર્મ્યુલા પર કાયદો ન બનવો પણ મુખ્ય મુદ્દો છે.
સરકારી યોજનાઓ: આશાનો કિરણ કે અધૂરી વ્યવસ્થા? ગુજરાત સરકારે ૨૦૨૫માં ખેડૂતો માટે ઘણી યોજનાઓ જાહેર કરી: - પરંતુ હકીકત સુધી પહોંચ હજુ બહુ દુર
બાગાયતી યોજના SC/ST/OBC માટે વધારાની સહાય. આ યોજનાઓ iKhedut પોર્ટલ પર ઓનલાઈન અરજી દ્વારા ઉપલબ્ધ છે, પણ અરજીઓની પ્રક્રિયા અને વેરિફિકેશનમાં વિલંબ થાય છે. ખેડૂતો કહે છે, "યોજના સારી છે, પણ અમલ ક્યારે?"
વિપક્ષની માંગ: તાત્કાલિક પગલાં અને ન્યાય કોંગ્રેસ અને અન્ય વિપક્ષીઓએ તાત્કાલિક સર્વે, બેંક દેવું માફ, MSP પર કાયદો અને જિલ્લા વાઈઝ સમાન સહાયની માંગ કરી. અમિત ચાવડા કહે છે, "ખેડૂતોને ઉગારવા માટે સ્પેશિયલ પેકેજ જરૂરી, નહીં તો આંદોલન અનિવાર્ય." AAP અને અન્ય પક્ષો પણ કડદા પ્રથા પર સવાલ ઉઠાવે છે.
આગળનો માર્ગ: ખેડૂતોની અવાજને તાકાત આપીએ ગુજરાતના ખેડૂતો દેશની અન્નદાયી છે, તેમની પીડા અમારી સૌની છે. સરકારે તાત્કાલિક પગલાં લેવા જોઈએ – સર્વે પૂર્ણ કરી, સહાય વિતરણ ઝડપી કરી અને ભવિષ્ય માટે વીમા અને MSPને મજબૂત બનાવી. ખેડૂતોને માત્ર વચનો નહીં, વાસ્તવિક ન્યાય જોઈએ. જો આવું ન થાય, તો ગામડાંમાંથી શહેર સુધી આંદોલનની લહેર ફેલાશે.
✒️સજજાદ અલી નાયાણી
